Atlas pamięci

Tragedia z grudnia 1970 roku wstrząsnęła mieszkańcami Wybrzeża. Protesty przeciwko podwyżce cen wybuchły między innymi w Gdańsku, Gdyni, Elblągu, Słupsku i Szczecinie. Milicja i wojsko brutalnie pacyfikowało strajki oraz manifestacje, używając ostrej amunicji. Według oficjalnych danych śmierć poniosło 45 osób, a ponad tysiąc odniosło rany.

W pierwszej połowie dekady rządów Edwarda Gierka, czasie prosperity i propagandowych sukcesów, wszelkie ruchy opozycyjne były tłumione. Zadra z 1970 roku nie dawała jednak o sobie zapomnieć. Gdy pod koniec lat siedemdziesiątych pomyślną koniunkturę zastąpił kryzys, sprzeciw wobec rządzących zaczął być słyszalny.

W kwietniu 1978 roku powstał Wolny Związek Zawodowy Wybrzeża. Działacze nawiązali współpracę z tworzoną już od dwóch lat, zorganizowaną opozycją, jak Komitet Samoobrony Społecznej „KOR”, Ruch Obrony Praw Człowieka i Obywatela czy Ruch Młodej Polski. Gdy po kolejnej podwyżce cen atmosfera w Polsce zaczęła wrzeć, opozycjoniści z Wolnych Związków Zawodowych Wybrzeża zorganizowali strajk w Stoczni Gdańskiej im. Lenina. W postulatach domagano się między innymi przywrócenia do pracy Anny Walentynowicz, podwyżek płac oraz budowy Pomnika Ofiar Grudnia ’70.

KALENDARIUM

14 sierpnia 1980 → rozpoczęcie strajku w Stoczni Gdańskiej im. Lenina, którego przewodniczącym został Lech Wałęsa. W ciągu kilku dni stocznia stała się ośrodkiem zrzeszającym pracowników innych strajkujących zakładów pracy

16 sierpnia 1980 → dyrekcja Stoczni zgodziła się na realizację części postulatów, w tym podwyżki wynagrodzeń i budowę pomnika. Część strajkujących (między innymi Anna Walentynowicz, Maryla Płońska i Alina Pieńkowska) nie zgadzając się na połowiczne zwycięstwo, zatrzymywała wychodzących robotników i wznowiła protest

18 sierpnia 1980 → w ramach Międzyzakładowego Komitetu Strajkowego, zrzeszającego 156 zakładów Wybrzeża, uzgodniono 21 postulatów strajkowych

31 sierpnia 1980 → po kilkudniowych negocjacjach z Komisją Rządową strajkujący podpisali porozumienie gdańskie. Wśród najważniejszych postulatów znalazł się zapis o powstaniu niezależnych od partii, wolnych związków zawodowych. Zapis ten był bardzo istotny, znosił bowiem monopol władzy PZPR

17 września 1980 → odbył się ogólnopolski zjazd przedstawicieli Międzyzakładowych Komitetów Założycielskich w Gdańsku. Na spotkaniu zdecydowano o przyszłym kształcie Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego, który — na wniosek Karola Modzelewskiego, działacza z Dolnego Śląska – nazwano „Solidarność”

10 listopada 1980 → Sąd Najwyższy w Warszawie zarejestrował NSZZ „Solidarność”, pierwszy w komunistycznym bloku wschodnim związek zawodowy niezależny od rządu i partii

16 grudnia 1980 → przed Stocznią Gdańską im. Lenina odsłonięto pomnik stoczniowców, którzy zginęli podczas pacyfikacji protestów robotniczych na Wybrzeżu w grudniu 1970 roku. Pamięć o zabitych wreszcie mogła zostać głośno wyartykułowana

19 marca 1981 → w Bydgoszczy pobito trzech działaczy związkowych. W związku z radykalizacją nastrojów, działacze Związku postanowili zorganizować ogólnopolski strajk ostrzegawczy, który był olbrzymim sukcesem „Solidarności”. W strajkach uczestniczyli nawet członkowie PZPR. 30 marca liderzy „Solidarności” zawarli porozumienie z władzą — kompromis, który nie zadowalał żadnej ze stron

26 września — 7 października 1981 → w Gdańsku odbył się I Krajowy Zjazd Delegatów NSZZ „Solidarność”. Dla wielu Polaków to głosowanie było pierwszym doświadczeniem prawdziwie wolnych i demokratycznych wyborów. W trakcie głosowania przewodniczącym NSZZ „Solidarność” został Lech Wałęsa

12 grudnia 1981 → w Gdańsku odbył się ostatni zjazd Komisji Krajowej NSZZ „Solidarność”. Pomimo wielu sygnałów dochodzących do działaczy „Solidarności” w całym kraju, nikt nie spodziewał się skali represji, które wprowadził gen. Wojciech Jaruzelski. Po nocnych obradach, milicja internowała większość członków Komisji Krajowej Związku. Rozpoczął się stan wojenny

16 grudnia 1981 → w związku z wprowadzonym 13 grudnia stanem wojennym, siły milicyjno-wojskowe spacyfikowały strajkujących w Stoczni Gdańskiej im. Lenina. Kilkanaście miesięcy „karnawału Solidarności” dobiegło końca

Tragedia z grudnia 1970 roku wstrząsnęła mieszkańcami Wybrzeża. Protesty przeciwko podwyżce cen wybuchły między innymi w Gdańsku, Gdyni, Elblągu, Słupsku i Szczecinie. Milicja i wojsko brutalnie pacyfikowały strajki oraz manifestacje, używając ostrej amunicji. Według oficjalnych danych śmierć poniosło 45 osób, a ponad tysiąc odniosło rany.

Kilka tygodni później, 22 stycznia 1971 roku, robotnicy wydziału Rurowni w Stoczni Szczecińskiej im. Adolfa Warskiego rozpoczęli strajk. Przyczyną były informacje prasowe głoszące, że pracownicy podjęli czyn społeczny, a ponadto zobowiązali się do pracy w niedzielę. Doprowadziło to do precedensu — Edward Gierek, pierwszy sekretarz PZPR przyjechał do strajkujących robotników. Wkrótce robotnicy w Szczecinie zrozumieli, że szumne obietnice Gierka dotyczące poprawy sytuacji w kraju były tylko pustymi hasłami.

KALENDARIUM

18 sierpnia 1980 → rozpoczęcie strajku w Stoczni Remontowej „Parnica”, który był pierwszym zrywem na Pomorzu Zachodnim

19 sierpnia 1980 → powołanie Międzyzakładowego Komitetu Strajkowego z siedzibą w Stoczni Szczecińskiej im. Adolfa Warskiego. Przewodniczącym został Marian Jurczyk, którego działalność strajkową z 1970 roku pracownicy stoczni wciąż pamiętali

30 sierpnia 1980 → podpisanie porozumienia szczecińskiego. Wśród najważniejszych postulatów znalazł się zapis o powołaniu niezależnych od partii i rządu, wolnych związków zawodowych, które jednak miały mieć socjalistyczny charakter i działać zgodnie z konstytucją PRL. Ponadto porozumienie zobowiązywało władze do wydania w postaci broszur „Paktów Praw Człowieka” i „Aktu Końcowego Konferencji w Helsinkach”

10 października 1980 → Stanisław Kania, I sekretarz KC PZPR spotkał się z Prezydium Międzyzakładowej Komisji Związkowej w Szczecinie. Było to pierwsze spotkanie I sekretarza Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej z liderami „Solidarności”

18 listopada 1980 → w Stoczniowym Domu Kultury „Korab” odbyło się spotkanie delegacji gdańskiej z działaczami „Solidarności” w Szczecinie. Następnego dnia w Szczecinie odbyło się posiedzenie Krajowej Komisji Porozumiewawczej

17 grudnia 1980 → przed główną bramą Stoczni Szczecińskiej im. Adolfa Warskiego odsłonięto tablicę poświęconą Ofiarom Grudnia ’70, szesnastu śmiertelnym ofiarom strajków w Szczecinie

10 stycznia 1981 → ukazał się pierwszy numer „Jedności”, tygodnika NSZZ „Solidarność” Pomorza Zachodniego

21 kwietnia 1981 → do Polski wrócił Edmund Bałuka, przywódca szczecińskich robotników strajkujących w grudniu 1970 i styczniu 1971 roku. Posługując się fałszywym paszportem przedostał się w przebraniu na teren Stoczni Szczecińskiej im. Adolfa Warskiego. Wkrótce, starając się utworzyć niepodległościową partię polityczną, zwrócił na siebie uwagę Służby Bezpieczeństwa

5—7 czerwca 1981 → w Stoczniowym Domu Kultury „Korab” w Szczecinie odbyło się I Walne Zebranie Delegatów NSZZ „Solidarność” Regionu Pomorza Zachodniego

17 grudnia 1981 → w związku z wprowadzonym 13 grudnia stanem wojennym, siły milicyjno-wojskowe spacyfikowały Stocznię „Gryfia”, najdłużej strajkujący zakład w regionie. Dzień wcześniej, w trakcie pacyfikacji Stoczni Szczecińskiej im. Adolfa Warskiego, jeden z czołgów uszkodził tablicę poświęconą Ofiarom Grudnia ‘70. I tak, po jedenastu latach od tamtych tragicznych wydarzeń, historia zatoczyła koło

„Górnicy to ludzie sukcesu” — tak twierdziła komunistyczna prasa. Eksport węgla stanowił pokaźną część wpływów budżetowych państwa. To sprawiało, że w pogrążonej w kryzysie Polsce węgiel był na wagę złota. Rządzący czynili wiele starań, by zwiększyć jego wydobycie. Budowano nowe kopalnie, wprowadzano czterobrygadowy system pracy, prowadzono rabunkową gospodarkę węgla.

Polityka ta odbiła się na mieszkańcach regionu. W ciągu dwóch dekad Jastrzębie-Zdrój, z prowincjonalnego uzdrowiska położonego tuż przy granicy z Czechami, stało się prężnie rozwijającym się miastem otoczonym pięcioma kopalniami. Także tu, do pracy w górnictwie zjeżdżali ludzie z całej Polski, zwabieni szansą na mieszkanie i awans społeczny. Wśród pozbawionych czasu na wypoczynek, pracujących w ciągłym zagrożeniu życia górników tlił się gniew.

KALENDARIUM

28 sierpnia 1980 → w kopalni „Manifest Lipcowy” rozpoczął się strajk. Po nieudanej próbie uspokojenia nastrojów przez dyrektora, górnicy podjęli akcję strajkową. W następnych dniach do „Manifestu Lipcowego” przyłączyły się kolejne kopalnie. Do 3 września do Międzyzakładowego Komitetu Strajkowego dołączyło 56 zakładów pracy

3 września 1980 → po całonocnych negocjacjach z Komisją Rządową, Międzyzakładowy Komitet Strajkowy w Jastrzębiu-Zdroju, pod przewodnictwem Jarosława Sienkiewicza, podpisał porozumienie jastrzębskie. Wśród zapisów znalazły się głównie postulaty branży górniczej, w tym wpisanie pylicy do chorób zawodowych oraz wprowadzenie wolnych od pracy sobót i niedziel. Ponadto, dokument gwarantował pełną realizację porozumienia gdańskiego

20 października 1980 → do hali widowiskowo-sportowej w Jastrzębiu-Zdroju przybyła gdańska delegacja NSZZ „Solidarność”. Pomimo poprawnego przebiegu spotkania, napięcia pomiędzy Gdańskiem a Jastrzębiem-Zdrojem rosły. Jarosław Sienkiewicz starał się zwiększać swój wpływ na NSZZ „Solidarność”

8 stycznia 1981 → większością głosów odwołano Jarosława Sienkiewicza z pełnienia funkcji przewodniczącego Międzyzakładowego Komitetu Robotniczego Jastrzębie. „Komu służy?” — pytali w rozprowadzanych na zebraniu ulotkach zbuntowani działacze Prezydium i między wierszami odpowiadali — „Komunistom!” Nowym przewodniczącym został Stefan Pałka, bohater sierpniowego strajku w „Manifeście Lipcowym”

27 marca 1981 → po pobiciu delegatów „Solidarności” w Bydgoszczy napięcia pomiędzy Związkiem a partią PZPR sięgały zenitu. W związku z Kryzysem Bydgoskim w strajku ostrzegawczym w Regionie Śląsko-Dąbrowskim uczestniczyło blisko pół miliona ludzi

6—7 lipca 1981 → w Hucie „Baildon” w Katowicach odbyła się pierwsza tura I Wojewódzkiego Zjazdu Delegatów. W ciągu kolejnych kilku tygodni, pomimo wielomiesięcznych konfliktów i tarć wywołanych przez Służbę Bezpieczeństwa, nastąpiło zjednoczenie Śląsko-Dąbrowskiego Regionu NSZZ „Solidarność”, a przewodniczącym został Leszek Waliszewski

15 grudnia 1981 → w związku ze stanem wojennym wprowadzonym 13 grudnia, siły milicyjno-wojskowe spacyfikowały strajkujące kopalnie w Jastrzębiu-Zdroju. Do górników stawiających opór w „Manifeście Lipcowym” po raz pierwszy strzelano używając ostrej amunicji

16 grudnia 1981 → siły milicyjno-wojskowe spacyfikowały strajkujących w kopalni „Wujek” w Katowicach. W wyniku ostrzału zginęło 9 górników, a 23 zostało rannych. Wieść o masakrze skończyła opór w większość strajkujących zakładów pracy

28 grudnia 1981 → najdłużej strajkujący górnicy z kopalni „Piast” w Bieruniu wyjechali na powierzchnię. Wbrew obietnicom o nietykalności, przywódcy strajku zostali wyłapani i osadzeni w areszcie. Organy propagandy przekonywały, że przywódcy strajku siłą przetrzymywali górników pod ziemią

Historia Huty „Katowice” rozpoczęła się w latach siedemdziesiątych, gdy Edward Gierek zarządził działania, których celem był błyskawiczny rozwój ekonomiczny kraju. Położony w Zagłębiu Dąbrowskim zakład miał być największym tego typu obiektem w Europie. W szczytowym momencie w hucie pracowało kilkadziesiąt tysięcy osób, najczęściej zamieszkujących nieopodal, w hotelach robotniczych.

Wszystkie media agitacyjne, prasa, radio i telewizja, co rusz informowały o wielkim socjalistycznym czynie oraz przekraczaniu planów i normy. Jednak życie codzienne tysięcy robotników znacznie odbiegało od propagandowego wyobrażenia. Tu również, jak i w innych regionach Polski, pojawiały się problemy z zaopatrzeniem i dostępem do podstawowych produktów spożywczych.

KALENDARIUM

28 sierpnia 1980 → początek strajku w Hucie „Katowice”. Jednym z głównych postulatów strajkujących było podanie informacji o proteście w prasie i telewizji. Nie spełnienie tego warunku spowodowało radykalizację nastrojów robotników. Po kilku dniach na czele strajku stanął Andrzej Rozpłochowski

4 września 1980 → do strajku przyłączył się Kazimierz Świtoń, twórca Wolnych Związków Zawodowych Górnego Śląska i objął funkcję doradcy Międzyzakładowego Komitetu Strajkowego w Hucie „Katowice”

11 września 1980 → strajk w Hucie „Katowice” popierało już kilkadziesiąt innych zakładów pracy z całego województwa. Władze rozpoczęły rozmowy z protestującymi i zgodziły się na podpisanie porozumienia w Dąbrowie Górniczej, w którym znalazł się punkt o rozszerzeniu zapisów porozumień sierpniowo-wrześniowych na cały kraj

20 października 1980 → w katowickim Spodku, do tej pory kojarzonym głównie ze spędami partyjnymi, odbyło się spotkanie Andrzeja Rozpłochowskiego i Kazimierza Świtonia z Lechem Wałęsą. Halę po brzegi wypełniali działacze „Solidarności”

27 marca 1981 → prezydium Międzyzakładowego Komitetu Związkowego „Katowice”, w związku z Kryzysem Bydgoskim, przeniosło swoją siedzibę do Huty „Baildon” w Katowicach. Napięta atmosfera i chęć konfrontacji związkowców z władzami sięgały zenitu. W strajku ostrzegawczym w Regionie Śląsko-Dąbrowskim uczestniczyło blisko pół miliona ludzi

25 maja 1981 → ulicami Katowic przeszedł Marsz Wolności, zorganizowany przez Komitet Obrony Więzionych za Przekonania utworzony przy MKZ „Katowice”. Manifestanci niespodziewanie zmienili przebieg trasy i przeszli pod Komitetem Wojewódzkim PZPR

5 lipca 1981 → z inicjatywy MKZ „Katowice” w Spodku wystawiono sztukę „Tragedia Romantyczna”. Wśród występujących aktorów znaleźli się między innymi Kalina Jędrusik i Daniel Olbrychski. Na spektakl przyszło kilkadziesiąt tysięcy działaczy „Solidarności”

6—7 lipca 1981 → w Hucie „Baildon” w Katowicach odbyła się pierwsza tura I Wojewódzkiego Zjazdu Delegatów. W ciągu kolejnych kilku tygodni, pomimo wielomiesięcznych konfliktów i tarć wywołanych przez Służbę Bezpieczeństwa nastąpiło zjednoczenie Śląsko-Dąbrowskiego Regionu NSZZ „Solidarność”, a przewodniczącym został Leszek Waliszewski

23 grudnia 1981 → w związku ze stanem wojennym wprowadzonym 13 grudnia, siły milicyjno-wojskowe spacyfikowały Hutę „Katowice”. Pracownicy dawnego MKZ „Katowice” przeprowadzili najdłuższy strajk na powierzchni w stanie wojennym. Do pacyfikacji zakładu użyto ponad 200 czołgów